Devletlerin Para Harcama Alışkanlıklarının Tarihsel Gelişimi: Antik Çağdan Günümüze Genel Bakış
Tarih boyunca her devletin varlığını sürdürebilmesi için bir ekonomik temele ihtiyaç duyduğu açıktır. Bu ekonomik temel, gelir toplama (vergi, haraç, gümrük gibi) ve bu gelirleri harcama biçimiyle şekillenir. Peki, devletler tarih boyunca en çok neye para harcadı? Orduya mı, saraylara mı, yoksa halkın refahına mı? Bu soru, yalnızca ekonomik bir mesele değil, aynı zamanda siyaset, güvenlik ve kültür tarihinin de kesişim noktasıdır. Çünkü bir devletin parasını nasıl harcadığı, aslında onun neye değer verdiğini gösterir.
Osmanlı'da Kullanılan İlk Tüfek Ne Zamandı?
Tarihte Kadınların Komutanlık Yaptığı Savaşlar
Roma İmparatorluğu Neden Bu Kadar Uzun Sürdü?
Devlet Harcamalarının Temel Amacı: Güç, Güvenlik ve Meşruiyet
Devletlerin harcama motivasyonları
Her çağda devletlerin üç temel harcama amacı olmuştur: gücü korumak, güvenliği sağlamak ve meşruiyeti pekiştirmek. Antik imparatorluklardan modern ulus devletlere kadar bu üç hedef, farklı biçimlerde karşımıza çıkar. Güç, çoğu zaman askeri kapasiteyle; güvenlik, ordular ve savunma sistemleriyle; meşruiyet ise halkın desteğini kazanmak için yapılan sosyal yatırımlarla sağlanmıştır. Dolayısıyla devlet bütçeleri, yalnızca mali tablolar değil, aynı zamanda siyasi stratejilerin de bir yansımasıdır.
Ekonomik kapasite ve siyasi hedefler arasındaki denge
Bir devletin neye para harcadığını anlamak için onun ekonomik kapasitesine ve dönemin teknolojik koşullarına bakmak gerekir. Örneğin tarım ekonomisine dayalı antik devletlerde vergi gelirleri sınırlıydı ve harcamaların büyük bölümü askerlerin maaşına ve sefer lojistiğine ayrılırdı. Buna karşılık sanayi devriminden sonraki modern devletlerde bütçenin önemli kısmı altyapı, eğitim, sağlık ve sosyal güvenlik gibi kalemlere kaymıştır. Ancak bu bile, orduların bütçe içindeki payını ortadan kaldırmamıştır. Çünkü güvenlik, tarih boyunca tüm devletlerin vazgeçilmez önceliği olmuştur.
2. Dünya Savaşı'nda Kullanılan En Garip Silahlar Nelerdir?
Osmanlı'da Okuma Yazma Bilme Oranı Kaçtı?
Orta Çağ'da İnsanlar Kaç Günde Bir Nasıl Yıkanıyordu?
Devlet Harcamalarının Sınıflandırılması
Askerî harcamalar
Tarihin hemen her döneminde en yüksek bütçe payını oluşturan kalemdir. Antik Roma’da ordunun maaşları ve tahkimat giderleri, devlet gelirlerinin yüzde 60’ına kadar çıkabiliyordu. Orta Çağ krallıkları, fetih ve savunma amacıyla gelirlerinin neredeyse tamamını askeri seferlere yönlendiriyordu. Modern çağda ise bu oran düşmüş, ancak sanayi ve teknolojik silahlanma nedeniyle mutlak miktar artmıştır. Bugün bile savunma bütçeleri, çoğu ülkenin en büyük harcama kalemlerinden biridir.
İdari ve bürokratik harcamalar
Devletin kendi işleyişini sürdürebilmesi için gerekli giderlerdir. Antik Mısır’da yazmanların maaşlarından Osmanlı’da divan görevlilerinin ödeneklerine kadar uzanan bu kalem, genellikle sabit bir paya sahiptir. Modern dönemde artan bürokrasiyle birlikte bu giderlerin oranı yükselmiş, devlet mekanizmasının karmaşıklaşmasıyla maliyetler de katlanmıştır.
Altyapı ve kamu yatırımları
Barajlar, yollar, köprüler, limanlar, tapınaklar, şehir surları… Bu tür yatırımlar hem halkın yaşamını kolaylaştırmak hem de devletin gücünü simgelemek için yapılmıştır. Roma yolları, Pers Kral Yolu, Çin Seddi veya Osmanlı su kemerleri gibi projeler, bu tür harcamaların tarihsel örnekleridir. Altyapı yatırımları aynı zamanda devletlerin kalıcılığını temsil eder.
Dinî ve kültürel harcamalar
Tarih boyunca din, devlet harcamalarında önemli bir yer tutmuştur. Tapınak inşaatları, din adamlarının maaşları, kutsal günlerde yapılan törenler için ayrılan bütçeler, devletin halk üzerindeki manevi otoritesini güçlendirme amacını taşır. Özellikle Orta Çağ Avrupa’sında ve İslam dünyasında, bu tür harcamalar devlet meşruiyetinin bir aracı olmuştur.
Sosyal harcamalar
Modern çağdan önceki dönemlerde nadir görülen bu kalem, 19. yüzyıldan itibaren hızla artmıştır. Eğitim, sağlık, emeklilik, işsizlik yardımı gibi harcamalar, ulus-devletlerin doğuşuyla birlikte önem kazanmıştır. Bugün gelişmiş ülkelerde sosyal harcamalar, devlet bütçesinin en büyük kısmını oluşturur.
Harcamaların Dönemsel Değişimi
Antik Çağ: Orduların çağı
Antik dönem devletlerinde harcamaların büyük kısmı, askerî faaliyetlere giderdi. Roma, Pers ve Çin imparatorlukları, geniş topraklarını korumak için devasa ordular beslemek zorundaydı. Vergi gelirlerinin çoğu, lejyonların maaşına, surların onarımına ve sınır garnizonlarına aktarılıyordu. Barış dönemlerinde bile ordu giderleri sabit kalırdı, çünkü askerlerin terhis edilmesi isyan riskini artırabilirdi.
Orta Çağ: Feodal yapılar ve dinin payı
Feodal krallıklarda ve imparatorluklarda gelirlerin büyük bölümü toprak vergilerinden sağlanıyordu. Ancak bu gelirlerin önemli kısmı, kilise ve aristokrasi tarafından paylaşıldığı için merkezi devletlerin harcama alanı sınırlıydı. Bu dönemde askeri harcamalarla birlikte dinî inşaatlar (katedraller, medreseler, camiler) devlet bütçesinin en görünür kalemleri arasına girmiştir.
Modern çağ: Sosyal devletin yükselişi
Sanayi Devrimi sonrası dönemde, devlet harcamaları yalnızca güvenliğe değil, toplumsal refaha da yönelmiştir. Kamu sağlığı, zorunlu eğitim ve sosyal sigortalar gibi kavramlar, devletlerin yeni gider kalemlerini oluşturmuştur. Buna rağmen, savaş teknolojilerinin gelişmesiyle askeri harcamalar hiçbir zaman bütçeden düşmemiştir. I. ve II. Dünya Savaşları, bu dengenin en dramatik örneklerindendir.
Sonuç: Para, Güç ve Öncelikler
Devletlerin tarih boyunca en fazla para harcadığı alan değişmiş gibi görünse de özünde hep aynı kalmıştır: güç. Antik Roma’da bu güç ordunun kılıcında, Orta Çağ’da Tanrı’nın iradesinde, modern çağda ise teknoloji ve refah seviyesinde temsil edilmiştir. Bir devletin kasasındaki para nereye akıyorsa, o devletin gücü de oradadır. Bu nedenle devlet harcamaları, tarih boyunca yalnızca mali tercih değil, aynı zamanda ideolojik bir tercihtir.
Antik Çağ Devletlerinin Bütçeleri ve Harcama Öncelikleri (MÖ 3000 – MS 500)
Antik çağ, devletlerin ekonomik organizasyonunun yeni yeni şekillendiği, vergi sistemlerinin henüz kurumsallaşmadığı bir dönemdi. Ancak bu dönemde dahi, krallar ve imparatorlar büyük gelir toplama ve harcama mekanizmaları geliştirmişlerdi. Bu harcamalar çoğu zaman savaş, anıtsal inşaatlar ve dini faaliyetler etrafında yoğunlaşmıştı. Dolayısıyla Antik Çağ’da “devlet bütçesi” dendiğinde, modern anlamda bir mali planlamadan ziyade hükümdarın siyasi ve askeri gücünü temsil eden bir kaynak dağılımı anlaşılmalıdır.
Mezopotamya ve Mısır: Devlet Harcamalarının İlk Örnekleri
Vergi sistemi ve kaynak yönetimi
Mezopotamya’da Sümer, Akad ve Babil uygarlıkları, bilinen ilk vergi ve muhasebe sistemlerini kurmuşlardır. Sümer tabletlerinde, tahıl ve hayvancılıktan alınan vergilerin kayıtları bulunmuştur. Bu gelirlerin büyük bölümü orduların beslenmesi, tapınakların bakımı ve sulama kanallarının inşası için harcanıyordu. Yani devlet, gelirinin neredeyse tamamını üretimin sürekliliğini sağlamak ve dini düzeni korumak amacıyla kullanıyordu.
Antik Mısır’da mali yapı
Antik Mısır’da firavun, hem siyasi hem dini lider olduğu için devlet gelirlerinin büyük kısmı dini kurumlara ve piramit inşaatlarına yönlendirilmiştir. Piramitlerin maliyeti, modern araştırmalara göre dönemin gayrisafi üretiminin %10-20’sine denk gelmekteydi. Bu oran, devasa bir ekonomik yük anlamına gelir. Ancak Mısır’da üretim merkezi kontrol altındaydı; dolayısıyla bu harcamalar “kamu yatırımı” gibi işlev görmekteydi, çünkü binlerce işçi istihdam edilmekte ve devlet ekonomisi canlı tutulmaktaydı.
Antik Yunan Şehir Devletleri: Demokrasi ve Harcama Dengesi
Atina’nın bütçe yapısı
Atina, MÖ 5. yüzyılda demokrasinin doğduğu şehir olmanın yanı sıra, tarihsel anlamda en sistemli mali yönetime sahip antik şehir devletlerinden biriydi. Atina hazinesinin gelirleri gümrük vergilerinden, müttefik şehirlerden alınan haraçlardan ve gümüş madenlerinden sağlanıyordu. Bu gelirlerin en büyük bölümü donanma harcamalarına gidiyordu. Thukydides’in kayıtlarına göre, Atina bütçesinin yaklaşık %60’ı savaş gemilerinin bakımı ve asker maaşlarına ayrılmıştı. “Trireme” adı verilen üç katlı savaş gemilerinin maliyeti, dönemin Atina ekonomisi için oldukça yüksekti.
Kültür, tiyatro ve halk desteği
Atina, askeri gücün yanı sıra halk desteğini kazanmak için kültürel harcamalara da önem vermiştir. Panathenaia şenlikleri, tiyatro oyunları ve olimpiyatlara ayrılan bütçeler, doğrudan devlet hazinesinden karşılanmıştır. Bu harcamalar modern anlamda “kamu harcaması” olarak değerlendirilebilir. Yani Antik Yunan’da halkın refahını artırmak için yapılan kültürel yatırımlar, siyasi istikrarın da bir aracıydı.
Roma İmparatorluğu: Devlet Harcamalarının Sistemleşmesi
Askerî harcamaların ağırlığı
Roma, tarihte mali disiplini en yüksek antik devletti. Augustus döneminde (MÖ 27 – MS 14), imparatorluk gelirlerinin yaklaşık %70’i askerî harcamalara ayrılıyordu. Bu harcamalar arasında lejyon maaşları, teçhizat, garnizon inşaatları ve yol yapımı yer alıyordu. Roma’nın 30 lejyonluk bir ordusu vardı ve her bir lejyon yılda ortalama 50 milyon sestertius maliyet yaratıyordu. Bu, devasa bir miktardı; çünkü Roma ekonomisi büyük ölçüde fetihlerden gelen ganimetlerle ayakta duruyordu.
Yollar, su kemerleri ve kamu yapıları
Roma’nın askeri gücü, aynı zamanda altyapı yatırımlarına da dayanıyordu. “Tüm yollar Roma’ya çıkar” sözü, yalnızca bir deyim değil, gerçek bir ekonomik politikaydı. Roma hazinesinin belirli bir bölümü her yıl yol bakımına, su kemerlerine ve amfitiyatrolara ayrılıyordu. Bu yatırımlar, halkın yaşam kalitesini artırmakla birlikte, askeri lojistiği de kolaylaştırıyordu. Dolayısıyla Roma’nın kamu yatırımları, aynı anda hem sosyal hem stratejik işlev taşıyordu.
Sosyal harcamaların başlangıcı
Roma, antik çağda sosyal devlet uygulamasına en çok yaklaşan imparatorluklardan biridir. Halkın desteğini sağlamak için “panem et circenses” (ekmek ve eğlence) politikası uygulanmış, ücretsiz tahıl dağıtımı ve gladyatör oyunlarına büyük bütçeler ayrılmıştır. Bu uygulamalar, halkın huzurunu korumanın mali yönünü temsil eder. Roma hazinesi, yılda ortalama 150 bin ton tahılı halka ücretsiz dağıtarak sosyal harcamaların ilk örneklerinden birini oluşturmuştur.
Asya Uygarlıkları: Disiplin ve Merkezileşmiş Ekonomi
Çin Han Hanedanlığı
Han Hanedanlığı (MÖ 206 – MS 220), dönemin en gelişmiş mali sistemlerinden birine sahipti. Devlet gelirlerinin yaklaşık %50’si ordunun ve sınır kalelerinin masraflarına gidiyordu. Ayrıca Çin Seddi’nin inşası ve bakımı için sürekli bir bütçe ayrılmıştı. Bu devasa proje, binlerce kilometre uzunluğunda bir savunma hattı oluşturmakla kalmamış, aynı zamanda işsizliği azaltarak ekonomiyi canlandırmıştır. Bu yönüyle Çin Seddi, bir yandan savunma harcaması, diğer yandan kamu yatırımı işlevi görmüştür.
Hint Maurya İmparatorluğu
Maurya Hanedanı (MÖ 322–185) döneminde, devlet bütçesinin büyük kısmı ordunun masraflarına gidiyordu. Kautilya’nın ünlü “Arthaşastra” adlı eserinde, hükümdara mali disiplin ve vergi toplama yöntemleri konusunda tavsiyeler verilmiştir. Bu metin, antik dünyada bir tür maliye el kitabı sayılır. Kautilya, “Devletin en büyük gideri ordudur, çünkü huzurun bedeli asker maaşıyla ödenir” diyerek devletlerin önceliğini açıkça belirtmiştir.
Antik Devletlerin Harcama Kalemlerinin Genel Özeti
- Askerî harcamalar: Ortalama %50–70 oranında.
- Altyapı ve kamu yatırımları: Yaklaşık %20–30 oranında.
- Dinî harcamalar: Özellikle Mısır ve Mezopotamya’da %10 civarında.
- Sosyal ve kültürel giderler: Roma gibi istisnalar dışında düşük oranlı (%5 civarı).
Antik çağ boyunca devletlerin parasal öncelikleri incelendiğinde, güvenliğin her şeyin önünde geldiği görülür. Orduların beslenmesi, surların güçlendirilmesi ve fetihlerin finanse edilmesi, devletin varlık nedeni olarak görülmüştür. Bu dönemlerde altyapı yatırımları dahi çoğu zaman askeri amaçlarla yapılmıştır. Kısacası, tarih sahnesine çıkan ilk devletler bile en çok güce, yani orduya para harcamışlardır.
Orta Çağ ve Erken Modern Dönemde Devlet Harcamalarının Dönüşümü (MS 500–1700)
Antik imparatorlukların yıkılmasıyla birlikte Avrupa, Asya ve İslam dünyasında devlet yapıları köklü bir değişim geçirdi. Merkezi imparatorlukların yerini parçalı feodal krallıklar aldı; para ekonomisinin yerini büyük ölçüde toprak temelli gelir sistemleri aldı. Bu yeni düzende devlet harcamaları da farklılaştı. Artık gelirlerin büyük kısmı düzenli vergilerden değil, toprak gelirlerinden, ticaret vergilerinden ve savaş ganimetlerinden sağlanıyordu. Buna rağmen, devletlerin en büyük harcama kalemi yine ordular ve savunma sistemleri olmaya devam etti. Ancak bu dönemde bir fark vardı: savaş artık yalnızca askerlerin değil, aynı zamanda bürokrasinin, dinin ve ekonominin de alanına dönüşmüştü.
Avrupa’da Feodal Devletlerin Harcama Yapısı
Toprak ekonomisinin bütçelere etkisi
Orta Çağ Avrupası’nda devlet bütçesi kavramı henüz modern anlamda mevcut değildi. Kralın kasası, genellikle kraliyet topraklarının gelirlerinden oluşuyordu. Bu gelirlerin büyük bölümü, şövalyelerin maaşları, kalelerin inşası ve dini kurumların desteklenmesi için harcanıyordu. Feodal beyler kendi bölgelerinde vergi toplama yetkisine sahip olduklarından, krallık bütçesi merkezi olmaktan çok uzaktı. Bu durum, özellikle 11. ve 12. yüzyıllarda Avrupa’da siyasi parçalanmayı derinleştirdi.
Haçlı Seferleri ve askeri harcamaların artışı
11. yüzyıldan itibaren başlayan Haçlı Seferleri, Avrupa krallıkları için tarihte görülmemiş düzeyde mali yük oluşturdu. Kutsal Topraklar’a düzenlenen bu seferler, sadece askeri değil lojistik ve diplomatik harcamaları da beraberinde getirdi. İngiltere Kralı II. Richard’ın Üçüncü Haçlı Seferi için topladığı verginin ülke gelirlerinin neredeyse yarısına denk geldiği bilinmektedir. Haçlı Seferleri’nin finansmanı için “Saladin vergisi” gibi özel savaş vergileri icat edilmiş, bu vergiler Avrupa’da kalıcı mali kurumların temelini atmıştır.
Kilise ve dini harcamalar
Orta Çağ’da devlet harcamalarının büyük kısmı, doğrudan ya da dolaylı biçimde din kurumlarına yönlendirilmiştir. Katedrallerin inşası, manastırların donatılması, dini bayramlar ve azizlere adanmış törenler, hem krallığın itibarını hem de halkın bağlılığını artıran araçlardı. Örneğin, Fransa Kralı IX. Louis’nin 13. yüzyılda yaptırdığı Sainte-Chapelle’in maliyeti, dönemin kraliyet yıllık bütçesinin %40’ına yaklaşmıştır. Bu örnek, dini harcamaların yalnızca manevi değil, politik bir yatırım olarak da görüldüğünü gösterir.
İslam Dünyasında Devlet Harcamaları: Adalet, Asker ve Bayındırlık
Abbasiler ve mali sistemin merkezileşmesi
İslam devletlerinde mali yapı, Avrupa’dakine göre çok daha merkeziydi. Abbasiler döneminde (750–1258) devlet gelirleri vergi, ganimet, ticaret gümrükleri ve ziraî üretimden elde ediliyordu. Bu gelirlerin en büyük kısmı ordu maaşları ve sınır savunmaları için kullanılıyordu. Bağdat, İslam dünyasının başkenti haline geldiğinde bütçenin yaklaşık üçte biri sadece ordu giderlerine ayrılıyordu. Ancak Abbasiler döneminde önemli bir fark daha vardı: bayındırlık harcamaları da devletin öncelikli konuları arasına girmişti. Kanallar, köprüler, camiler ve kervansaraylar bu dönemde büyük kamu yatırımları olarak görülmüştür.
Selçuklular ve Osmanlı öncesi mali gelenek
Selçuklu İmparatorluğu’nda devlet gelirlerinin ana kaynağı iktâ sistemiydi. Yani askerlere ve yöneticilere toprak gelirleri tahsis edilirdi. Bu sistem, nakit bütçenin yerine ayni gelir paylaşımını öngörüyordu. Dolayısıyla harcamalar doğrudan hazine kayıtlarına geçmiyor, ama askerî sistemin devamlılığını sağlıyordu. Selçuklular döneminde askeri harcamaların oranı %60 civarında tahmin edilmekte, geri kalan kısmın eğitim kurumları (medreseler) ve kamu yapıları için kullanıldığı düşünülmektedir. Bu denge, daha sonra Osmanlı mali geleneğinin temelini oluşturmuştur.
Osmanlı Devleti: Kurumsal Maliye ve Harcama Disiplini
Merkezi bütçenin doğuşu
Osmanlı İmparatorluğu, mali disiplin bakımından Orta Çağ ve erken modern dönem arasında bir köprü oluşturmuştur. 15. yüzyılda kurulan “Defterhane” sistemiyle birlikte gelir ve giderler kayda alınmış, bu verilerden hareketle düzenli bir bütçe anlayışı geliştirilmiştir. Osmanlı mali kayıtlarında görülen ilk büyük gider kalemleri şunlardır: kapıkulu askerlerinin maaşları, sefer masrafları, tımarlı sipahilerin tahsisatları ve inşaat giderleri. Devlet gelirlerinin %55-65 arası kısmı askeri harcamalara ayrılmıştır. Bu oran, Roma İmparatorluğu’na benzer bir ağırlığı temsil eder.
Bayındırlık ve kamu yapıları
Osmanlı, fethedilen bölgelerde halkın gönlünü kazanmak ve merkezi otoriteyi sağlamlaştırmak için büyük kamu yatırımları yapmıştır. Kervansaraylar, köprüler, camiler, su kemerleri ve külliyeler, bu dönemin en önemli altyapı harcamaları arasındadır. Örneğin, Kanuni Sultan Süleyman döneminde sadece İstanbul’da 500’den fazla kamu binası inşa edilmiştir. Bu yatırımların finansmanı doğrudan hazine kaynaklarından sağlanmış, bazıları ise vakıf sistemi aracılığıyla kalıcı hale getirilmiştir.
Donanma ve denizcilik giderleri
16. yüzyılda Osmanlı donanması, Akdeniz’deki en güçlü filo haline gelmiştir. Bu üstünlüğün mali bedeli büyüktü. Tersane-i Âmire’de gemi üretimi ve bakımına ayrılan bütçe, toplam devlet gelirlerinin %15’ine ulaşmıştır. Özellikle Preveze (1538) ve İnebahtı (1571) gibi büyük deniz savaşları öncesinde Osmanlı hazine kayıtlarında ciddi bir bütçe artışı görülür. Bu da askeri harcamaların sadece kara ordusuyla sınırlı kalmadığını gösterir.
Erken Modern Avrupa: Savaş Ekonomisinin Doğuşu
Paralı ordular ve borç ekonomisi
15. ve 16. yüzyıllarda Avrupa’da krallıklar merkezi otoriteyi güçlendirdikçe, paralı asker orduları kurmaya başladılar. Bu yeni sistem, kalıcı maaş ödemeleri gerektiriyor ve dolayısıyla krallık bütçelerini zorluyordu. İngiltere, Fransa ve İspanya gibi ülkeler, askeri harcamaları finanse etmek için borçlanma mekanizmaları kurdular. Venedik Cumhuriyeti’nin 1500’lerde kurduğu “public debt” (kamusal borç) sistemi, modern tahvil piyasasının temellerini attı. 17. yüzyılda Hollanda ve İngiltere, savaş finansmanı için devlet tahvili ihraç eden ilk modern devletler oldular.
Kaleler, saraylar ve prestij yatırımları
Erken modern dönemde askeri harcamalar kadar prestij harcamaları da artmıştır. Fransa Kralı XIV. Louis’nin Versailles Sarayı için harcadığı para, 17. yüzyıl Fransa bütçesinin yaklaşık %30’una denk geliyordu. Bu tür projeler, ekonomik olarak büyük bir yük getirse de monarşinin ihtişamını simgeliyor ve halk üzerindeki otoriteyi güçlendiriyordu. Yani saray harcamaları yalnızca lüks değil, aynı zamanda siyasi bir araçtı.
Genel Değerlendirme: Orta Çağ ve Erken Modern Dönemin Harcama Eğilimleri
- Askerî harcamalar: Bütçenin ortalama %60’ı.
- Dini kurumlar ve inşaatlar: %15–25 arası.
- Altyapı ve kamu yatırımları: %10 civarı.
- Saray ve idari giderler: %10–15 civarı.
Bu dönemde devletlerin ekonomik öncelikleri, siyasi meşruiyet ve güvenlik ekseninde şekillenmiştir. Orta Çağ’da Tanrı adına, erken modern dönemde ise ulusal güç adına yapılan harcamalar, bütçelerin yönünü belirlemiştir. Ancak hangi çağda olursa olsun, devletin kasasındaki en büyük payı yine ordu almıştır. Bu gerçek, devletin temel refleksinin tarih boyunca değişmediğini açıkça ortaya koyar.
Sanayi Devrimi ve Modern Devlet Bütçelerinin Şekillenmesi (1700–1900)
18. yüzyılın sonlarından itibaren Sanayi Devrimi, yalnızca üretim biçimlerini değil, devletlerin mali yapılarını da kökten değiştirdi. Buhar gücü, demir yolları, fabrikalar ve şehirleşme, devletlerin daha önce hiç olmadığı kadar karmaşık ekonomik sistemlerle uğraşmasını gerektirdi. Artık devletin harcama alanı yalnızca ordu ve sarayla sınırlı değildi; altyapı, eğitim, sağlık, ulaşım ve kamu hizmetleri de devletin sorumluluğu haline geldi. Ancak buna rağmen, askeri harcamalar uzun süre bütçelerin en büyük kısmını oluşturmaya devam etti. Çünkü sanayi devrimi, aynı zamanda “modern savaş endüstrisinin” doğuşuydu.
Sanayi Devrimi’nin Mali Etkileri
Devlet gelirlerinde artış
Sanayi üretimi, devletlerin vergi gelirlerini büyük ölçüde artırdı. Tarım ekonomisine dayalı sistemlerde sınırlı olan vergi tabanı, artık fabrika üretimi, ticaret ve gümrük gelirleriyle genişledi. Bu, hükümetlere yeni mali hareket alanları kazandırdı. Örneğin İngiltere’de 1700’lerde kamu gelirleri, gayrisafi yurtiçi hasılanın (GSYH) yaklaşık %8’ine denk gelirken, 1850’lerde bu oran %20’ye kadar yükseldi. Bu artış, hem kamu yatırımlarının hem de askeri harcamaların büyümesine zemin hazırladı.
Paranın ve kredinin yükselişi
Bankacılık sisteminin gelişmesiyle birlikte devletler artık yalnızca vergiye değil, borçlanmaya da başvurmaya başladı. Modern tahvil piyasaları doğdu ve “devlet borcu” kavramı kalıcı hale geldi. Özellikle İngiltere, 18. yüzyıl boyunca savaşlarını finanse etmek için tahvil ihraç ederek büyük bir mali devrim gerçekleştirdi. 1815 Waterloo Savaşı sonrasında İngiltere’nin kamu borcu, ulusal gelirinin yaklaşık %250’sine ulaşmıştı; ancak bu borç sistemi, ülkenin ekonomik istikrarını bozmak yerine, mali güvenliğini artırmıştı. Böylece “borçla büyüme” dönemi başladı.
Askerî Harcamaların Sanayi Çağındaki Yeni Biçimi
Sanayileşen savaş ekonomisi
Sanayi devrimi, savaşın doğasını değiştirdi. Artık savaş sadece askerlerin değil, fabrikaların da mücadelesiydi. 18. yüzyılın sonlarından itibaren devletler, silah üretimi, barut fabrikaları, top dökümhaneleri ve gemi inşaat tersanelerine büyük yatırım yapmaya başladılar. İngiltere, Fransa ve Rusya gibi büyük güçler, bütçelerinin %50-70’ini askeri üretime ayırmaktaydı. Napolyon Savaşları sırasında Fransa’nın savaş bütçesi, ülke gelirlerinin %75’ine kadar çıkmış, 1812 Moskova Seferi bu yükü daha da artırmıştır. Bu, tarihte “savaş ekonomisi” kavramının ilk kez sistematik hale geldiği dönemdir.
Donanma harcamaları ve deniz gücü
Deniz ticaret yollarının kontrolü, sanayi devriminin getirdiği küresel rekabetin en kritik unsurlarından biri haline geldi. İngiltere, “Royal Navy” filosuna yaptığı dev yatırımlarla dünya denizlerinin hâkimi oldu. 19. yüzyıl ortasında İngiliz donanma bütçesi, ülke toplam kamu harcamalarının %40’ına denk geliyordu. Benzer şekilde ABD de İç Savaş sonrasında (1861–1865) donanma teknolojisine büyük kaynak ayırmış, çelik gövdeli gemilere geçişle birlikte deniz üstünlüğünü hedeflemiştir. Bu dönemde askeri harcamalar artık yalnızca güvenlik değil, aynı zamanda sanayi gücünün göstergesiydi.
Altyapı ve Kamu Yatırımlarının Yükselişi
Ulaşım devrimi
19. yüzyılda demiryolları, devlet bütçelerinde yeni bir dönemi başlattı. İngiltere, Fransa ve Almanya’da demiryolu inşaatları, hem özel sektör hem devlet eliyle finanse edildi. Bu yatırımların maliyeti genellikle savunma bütçesinden sonraki en yüksek kalemdi. Örneğin Almanya’da 1880’lerde kamu bütçesinin %25’i demiryolu yapımına ayrılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu da aynı dönemde Hicaz Demiryolu gibi büyük altyapı projelerine girişmiştir. Bu harcamalar, hem askeri sevkiyatları kolaylaştırmak hem de ekonomik bütünleşmeyi sağlamak amacıyla yapılmıştır.
Şehirleşme ve kamu hizmetleri
Sanayileşme, kırsaldan kente göçü hızlandırdı ve şehirlerin altyapı ihtiyaçlarını katladı. Su şebekeleri, kanalizasyon sistemleri, sokak aydınlatmaları ve belediye binaları devlet bütçelerine yeni yükler getirdi. 19. yüzyılın ikinci yarısında Avrupa şehirlerinin bütçelerinin ortalama %30’u kamu hizmetlerine ayrılıyordu. Paris, Londra ve Berlin gibi büyük metropollerde yapılan kanalizasyon yatırımları, modern halk sağlığının temelini attı.
Sosyal Harcamaların Ortaya Çıkışı
Bismarck ve sosyal devletin temelleri
1870’lerde Almanya Şansölyesi Otto von Bismarck, modern sosyal güvenlik sisteminin temellerini attı. Emeklilik, sağlık ve işçi sigortası gibi uygulamalar, ilk kez devlet eliyle yürütülen sosyal programlardı. Bu sistemin finansmanı, hem işveren hem de işçiden alınan primlerle sağlanıyordu. 1880’lere gelindiğinde Almanya bütçesinin %15’i sosyal sigortalar ve işçi yardımlarına ayrılmıştı. Bu, tarihte ilk kez bir devletin vatandaşlarının refahını mali planlamaya dahil etmesiydi.
Eğitim ve kamu sağlığı yatırımları
Sanayi ekonomisinin gerektirdiği nitelikli iş gücü, eğitimi devletlerin önceliği haline getirdi. İngiltere 1870’te zorunlu temel eğitim yasasını çıkararak bütçesinin %10’unu okullara ayırdı. Fransa’da III. Cumhuriyet döneminde (1870–1914) eğitim harcamaları iki katına çıktı. Aynı dönemde salgın hastalıklarla mücadele için kamu sağlığı kurumları kuruldu. Bu harcamalar, ordular kadar değilse de, toplumun uzun vadeli gücünü artırmayı hedefliyordu.
Devlet Borcu ve Faiz Ödemeleri
Borçlanmanın mali yükü
Sanayileşme süreci, devletlerin borçlanma kapasitelerini artırdı ancak aynı zamanda borç ödeme yükünü de büyüttü. 19. yüzyılın ortalarında İngiltere, Fransa ve Rusya bütçelerinin yaklaşık %20’si sadece borç faizlerini ödemek için kullanılıyordu. Özellikle sömürge savaşları ve demiryolu inşaatları bu borçları artırdı. Bu dönemde devlet borçları, artık savaş finansmanı kadar ekonomik kalkınmanın da bir aracı haline gelmişti.
Sömürge gelirleri ve harcama dengesi
Avrupa imparatorlukları, sömürgelerden elde ettikleri gelirleri genellikle askeri ve altyapı yatırımlarına yönlendirdi. İngiltere’nin Hindistan’dan topladığı gelirler, donanma finansmanında kullanıldı; Fransa’nın Cezayir ve Batı Afrika gelirleri, Paris’in sanayi yatırımlarına aktarıldı. Bu dönemde küresel ticaret, devlet bütçelerini besleyen yeni bir damar haline geldi.
Sanayi Çağında Devlet Harcamalarının Genel Özeti
- Askerî harcamalar: Ortalama %40–50 (özellikle savaş dönemlerinde %70’e kadar).
- Altyapı yatırımları: %20–25.
- Sosyal ve eğitim harcamaları: %10–15.
- Borç faizleri: %10 civarı.
- Yönetim ve idari giderler: %5–10.
Sanayi devrimi, devletlerin yalnızca savaşmak için değil, yönetmek için de para harcaması gerektiğini gösterdi. Askeri gücün yanı sıra toplumsal refah ve altyapı, artık devletlerin meşruiyetinin temel göstergeleri haline gelmişti. Ancak dikkat çekici bir gerçek değişmemişti: ne kadar sanayileşirse sanayileşsin, devlet bütçelerinin kalbinde hâlâ ordu vardı. Sanayi devrimiyle birlikte savaş, artık bir “endüstri dalı” olmuştu ve bu endüstri, devlet harcamalarının en pahalı yüzüydü.
20. Yüzyılda Devletlerin Harcama Öncelikleri ve Savaş Ekonomileri (1900–2000)
20. yüzyıl, devlet harcamalarının hem miktar hem de çeşit bakımından en dramatik şekilde arttığı dönem oldu. Sanayi devrimiyle başlayan teknolojik dönüşüm, iki dünya savaşıyla birlikte adeta bir mali patlamaya dönüştü. Artık devlet bütçeleri yalnızca idari giderler veya savunma masraflarından ibaret değildi; sosyal güvenlik, eğitim, sağlık, araştırma ve altyapı gibi kalemler kalıcı hale geldi. Ancak tüm bu çeşitliliğe rağmen, 20. yüzyılın büyük kısmında devletlerin en yüksek harcama kalemi yine ordu ve savunma oldu. Savaşlar, devlet ekonomilerini yönlendiren en belirleyici faktör haline geldi.
I. Dünya Savaşı: Ekonomilerin Savaş Makinesine Dönüşümü
Devlet bütçelerinin askeri üretime kayması
1914–1918 yılları arasında gerçekleşen I. Dünya Savaşı, tarihte ilk kez tüm ulusal ekonomilerin savaşa seferber edildiği bir dönemdi. “Total war” (topyekûn savaş) kavramı, devlet harcamalarının yapısını tamamen değiştirdi. İngiltere, Fransa, Almanya ve Rusya gibi ülkelerde savaş harcamaları, toplam kamu bütçesinin %80-90’ına kadar çıktı. Almanya 1917’de GSYH’sinin %57’sini, İngiltere ise %38’ini savunma giderlerine ayırmıştı. Bu oranlar, savaşın ekonomik yıkıcılığını gösterdiği kadar, modern ekonomilerin artık doğrudan savaşla şekillendiğini de kanıtlıyordu.
Savaş finansmanı: borçlanma ve para basımı
Devletler bu devasa harcamaları finanse etmek için iki yönteme başvurdular: borçlanma ve para basımı. İngiltere savaş tahvilleriyle halktan doğrudan borç aldı, Almanya ise para basarak hiperenflasyona zemin hazırladı. ABD ise 1917’de savaşa girdikten sonra vergi oranlarını iki katına çıkardı. Bu dönem, modern vergi sistemlerinin temellerinin atıldığı dönem olarak kabul edilir. Savaş sonrası ekonomiler, bütçelerini yeniden dengelemekte uzun yıllar zorlandılar.
II. Dünya Savaşı: Harcamaların Zirve Noktası
Savaş ekonomisinin kurumsallaşması
1939–1945 arasındaki II. Dünya Savaşı, tarihteki en büyük mali organizasyonlardan biridir. ABD, savaş yıllarında federal harcamalarını 10 kat artırarak 1939’da 9 milyar dolardan 1945’te 98 milyar dolara çıkardı. Almanya ve Japonya, ekonomilerinin tamamını askeri üretime ayırdı. Nazi Almanyası’nın 1943 bütçesinin %75’i, doğrudan savaş harcamalarına yönelmişti. Aynı dönemde Sovyetler Birliği, sanayi üretiminin %60’ını savunma sanayisine çevirmiştir. Bu ölçek, tarihte eşi görülmemiş bir kaynak yoğunlaşmasını temsil eder.
Teknoloji ve araştırma yatırımları
II. Dünya Savaşı, yalnızca askerî değil, bilimsel bir rekabetti. Radar, jet motoru, nükleer silah gibi teknolojiler, devasa kamu yatırımlarıyla geliştirildi. ABD’nin Manhattan Projesi tek başına 2 milyar dolara mal olmuştu (bugünkü değerle yaklaşık 30 milyar dolar). Bu dönemde araştırma-geliştirme (Ar-Ge) harcamaları, ilk kez askeri bütçelerin ayrılmaz bir parçası haline geldi. Devletler artık bilimi, doğrudan güvenlik stratejilerinin bir unsuru olarak görüyordu.
Soğuk Savaş Dönemi: Silahlanma Yarışı ve Sürekli Savunma Ekonomisi
ABD ve SSCB bütçelerinde askeri ağırlık
1945 sonrası dünya, iki süper gücün rekabetine sahne oldu. Soğuk Savaş boyunca ABD’nin federal bütçesinin ortalama %40’ı, Sovyetler Birliği’nin ise %50’si savunma harcamalarına ayrılmıştı. 1950’lerde ABD, Kore Savaşı sırasında GSYH’sinin %14’ünü orduya harcadı. 1980’lerde Ronald Reagan dönemi askeri harcamaları, ABD federal bütçesinin en yüksek oranına ulaştı. Sovyetler de benzer şekilde, ekonomik üretim kapasitesinin büyük bölümünü silahlanmaya ayırarak ekonomik çöküşünün temellerini attı.
Nükleer silahlanmanın maliyeti
Nükleer caydırıcılık, devlet harcamalarında yeni bir dönemi başlattı. ABD’nin 1945–1990 arası nükleer program harcamaları toplamda 5 trilyon doları buldu. Bu rakam, tarihteki en büyük tekil kamu harcamasıdır. Sovyetler’in aynı dönemdeki nükleer program maliyeti 3 trilyon dolar civarındaydı. Bu harcamalar, “barış zamanı”nda bile bütçelerin askeri karakterini koruduğunu gösterir. Soğuk Savaş, mali açıdan hiç bitmeyen bir savaş haline gelmişti.
Savaş Sonrası Sosyal Devletin Yükselişi
Marshall Planı ve yeniden yapılanma
1945 sonrasında Avrupa’da harcamaların yönü yeniden değişti. ABD’nin Marshall Planı (1948–1952), Avrupa ekonomilerini yeniden inşa etmek için 13 milyar dolar (bugünkü değerle yaklaşık 150 milyar dolar) fon sağladı. Bu fonlar, sanayi altyapısının onarımı, konut yapımı ve istihdam yaratmak için kullanıldı. Avrupa devletleri de bu dönemde sosyal devlet uygulamalarını hızla yaygınlaştırdı.
Refah devleti modeli
İngiltere, 1942 Beveridge Raporu doğrultusunda “welfare state” (refah devleti) sistemine geçti. Sağlık hizmetleri, eğitim, işsizlik yardımı ve emeklilik sistemi devletin temel görevleri haline geldi. 1970’lere gelindiğinde İngiltere, Fransa, İsveç gibi ülkelerde sosyal harcamalar kamu bütçesinin %50’sine yaklaşmıştı. Bu durum, tarih boyunca ilk kez sosyal refahın, ordudan daha fazla pay aldığı bir dönem yarattı.
Soğuk Savaş Sonrası Dönem (1990–2000): Yeni Harcama Dengeleri
Askeri harcamalarda azalma
1991’de Sovyetler Birliği’nin çöküşüyle birlikte dünya genelinde savunma harcamaları azaldı. ABD’nin askeri bütçesi 1986’da GSYH’nin %6’sı iken, 1999’da %3’e geriledi. Ancak bu azalma, bilgi teknolojileri ve dijital altyapı yatırımlarıyla dengelendi. Devletlerin yeni harcama alanı artık “bilgi ekonomisi”ydi. Telekomünikasyon, internet ve dijital güvenlik sistemleri, kamu bütçelerinde yerini almaya başladı.
Küreselleşme ve borç yükü
20. yüzyılın son çeyreğinde devletler küreselleşmenin getirdiği yeni mali sorunlarla karşılaştı. Artan kamu borçları, sosyal harcamaların finansmanını zorlaştırdı. Özellikle Latin Amerika ve Avrupa’da kamu borç stokları rekor seviyelere ulaştı. Buna rağmen devlet harcamalarının yapısal karakteri değişmedi: güvenlik, refah ve altyapı üçgeni, tüm modern devletlerin temel bütçe iskeleti olmaya devam etti.
20. Yüzyıl Devlet Harcamalarının Genel Özeti
- Askerî harcamalar: Savaş dönemlerinde %70–90, barış dönemlerinde %20–40.
- Sosyal harcamalar: 1950 sonrası %30–50 aralığı.
- Altyapı ve eğitim yatırımları: Ortalama %15–25.
- Borç faizleri ve ekonomik destek programları: %10–15.
20. yüzyıl, devlet harcamalarının tarihteki en hızlı büyüme gösterdiği dönemdir. İki dünya savaşı, Soğuk Savaş ve refah devleti uygulamaları, kamu harcamalarını ulusal gelirlerin büyük bir bölümünü kapsayacak kadar genişletmiştir. Bu yüzyılın sonunda artık devletler, yalnızca savaşmak ya da yönetmek için değil, aynı zamanda vatandaşlarının yaşam standartlarını korumak için de devasa bütçelerle hareket eden ekonomik organizasyonlara dönüşmüştür.
21. Yüzyılda Devlet Bütçelerinin Yeni Yönü ve Genel Değerlendirme (2000–Günümüz)
21. yüzyıla girildiğinde devlet bütçelerinin yapısı tarih boyunca hiç olmadığı kadar çeşitlenmişti. Artık tek bir ana harcama kalemi yoktu; güvenlik, sağlık, eğitim, teknoloji, enerji, çevre ve sosyal refah gibi çok farklı alanlar bütçeden pay alıyordu. Ancak bu çeşitlilik, geçmişteki temel dinamikleri ortadan kaldırmadı. Devletlerin para harcama alışkanlıklarına bakıldığında hâlâ üç temel eksenin belirleyici olduğu görülür: güvenlik, refah ve altyapı. Bu yüzyılda yalnızca harcama kalemlerinin isimleri değişti; askerî harcamalar “savunma teknolojileri”, altyapı yatırımları “akıllı şehir projeleri”, sosyal harcamalar ise “sürdürülebilir kalkınma fonları” olarak yeniden adlandırıldı.
21. Yüzyılın Başında Devlet Harcamalarının Genel Görünümü
Küreselleşme ve devlet ekonomilerinin büyümesi
2000’li yıllar, devlet harcamalarının hem nominal hem oransal olarak artmaya devam ettiği bir dönemdir. IMF ve Dünya Bankası verilerine göre, gelişmiş ülkelerde kamu harcamalarının GSYH’ye oranı 1990’da ortalama %35 iken 2020’lerde %45’e yaklaşmıştır. ABD’de federal bütçenin yaklaşık %25’i sosyal güvenlik ve sağlık hizmetlerine, %16’sı savunmaya, %12’si faiz ödemelerine ayrılmaktadır. Avrupa Birliği ülkelerinde ise sosyal harcamalar, toplam kamu harcamalarının %50’sinden fazlasını oluşturmaktadır. Bu oranlar, 21. yüzyılın ilk çeyreğinde “refah harcamalarının” askeri harcamalardan daha büyük bir paya sahip olduğunu göstermektedir.
Askerî harcamalar: yeni biçimler
Soğuk Savaş’ın bitmesine rağmen, askeri harcamalar 21. yüzyılda yeniden yükselişe geçmiştir. 2001’deki 11 Eylül saldırıları, devlet bütçelerinin yönünü bir kez daha güvenliğe çevirmiştir. ABD’nin 2001–2021 arası savunma harcamaları toplamda 14 trilyon doları aşmıştır. Ancak bu dönemde savaş maliyetleri yalnızca “cephe harcaması” değil, aynı zamanda siber güvenlik, istihbarat ve savunma teknolojileri şeklinde dağılmıştır. NATO üyeleri günümüzde GSYH’lerinin ortalama %2’sini savunmaya ayırmakta, ABD bu oranın iki katına ulaşmaktadır. Çin’in savunma bütçesi 2000’de 30 milyar dolar iken 2024’te 225 milyar dolara yükselmiştir. Yani ordu hâlâ bütçelerin en stratejik kalemidir, sadece biçim değiştirmiştir.
Sosyal Harcamalar: Refah Devletinden Refah Toplumuna
Sağlık ve emeklilik sistemleri
Gelişmiş ülkelerde yaşlanan nüfus, devlet harcamalarını dramatik şekilde sağlık ve emeklilik fonlarına yönlendirmiştir. OECD verilerine göre 2024 itibarıyla Fransa, Almanya, Japonya gibi ülkelerde sosyal harcamalar GSYH’nin %30’unu aşmıştır. Bu oran, tarih boyunca hiçbir dönemde görülmemiş bir büyüklüktedir. ABD’de 65 yaş üstü nüfusun artışı, Medicare ve Medicaid programlarının maliyetini iki katına çıkarmıştır. Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde de sosyal güvenlik harcamaları, bütçenin en büyük kalemlerinden biri haline gelmiştir.
Eğitim ve dijital dönüşüm yatırımları
21. yüzyılın bilgi temelli ekonomileri, eğitim ve teknolojiye yapılan yatırımları öncelik haline getirdi. Gelişmiş ülkelerde eğitim harcamaları kamu bütçelerinin ortalama %10-15’ini oluşturmaktadır. Buna ek olarak, dijital altyapı ve yapay zekâ araştırmaları için ayrılan fonlar hızla büyümektedir. Örneğin Güney Kore 2023 itibarıyla kamu Ar-Ge bütçesinin %25’ini dijital dönüşüm projelerine ayırmıştır. Avrupa Birliği’nin “Horizon Europe” programı, 100 milyar euroyu aşkın fonuyla tarihsel ölçekteki en büyük kamu bilim harcamasını temsil etmektedir.
Yeni Harcama Alanları: Teknoloji, Çevre ve Enerji
Dijital güvenlik ve savunma sanayi
Modern devletlerin en hızlı büyüyen bütçe kalemlerinden biri siber güvenliktir. 2020’li yıllarda siber tehditlere karşı ayrılan kamu fonları, klasik savunma harcamalarının önemli bir tamamlayıcısı haline gelmiştir. ABD, İngiltere, Çin ve İsrail gibi ülkeler, siber güvenlik bütçelerini son on yılda %300’den fazla artırmıştır. Bu alandaki harcamalar doğrudan askeri bütçelere dahil edilmemekte, “teknoloji ve güvenlik” başlıkları altında yürütülmektedir. Bu durum, savaşın dijital ortama taşındığını ve devletlerin buna ekonomik olarak adapte olduğunu gösterir.
İklim krizi ve enerji dönüşümü
21. yüzyılın en maliyetli devlet politikalarından biri enerji dönüşümüdür. Yenilenebilir enerji yatırımları, karbon azaltım projeleri ve çevre koruma programları artık büyük bütçeler gerektirmektedir. Avrupa Birliği’nin “Yeşil Mutabakat” çerçevesinde 2030’a kadar ayırmayı planladığı bütçe 1 trilyon euroyu aşmaktadır. ABD’nin 2022 tarihli “Inflation Reduction Act” yasası, temiz enerji projeleri için 369 milyar dolar kaynak ayırmıştır. Çin de güneş ve rüzgar enerjisi yatırımları için yıllık 200 milyar doların üzerinde harcama yapmaktadır. Bu alan, 21. yüzyılın “barış zamanının en pahalı bütçe kalemi” haline gelmiştir.
Krizler ve Olağanüstü Harcamalar
2008 finansal krizi
2008 küresel mali krizi, devletlerin ekonomik sistemleri kurtarmak için ne kadar büyük harcamalar yapabileceğini gösterdi. ABD, “TARP” programı kapsamında 700 milyar dolar, Avrupa Birliği ise toplamda 1,5 trilyon euroya yakın kurtarma paketi açıkladı. Bu harcamalar, tarihte savaş dışı dönemde yapılmış en büyük bütçe müdahalelerinden biridir. Devletlerin “son kurtarıcı” (lender of last resort) rolü, 21. yüzyılda tekrar ön plana çıktı.
COVID-19 pandemisi
2020’de başlayan pandemi, devlet bütçelerinde yeni bir dönüm noktası oldu. IMF’ye göre küresel ölçekte hükümetler pandemiye karşı toplamda 16 trilyon dolar harcama yaptı. Bu tutarın büyük kısmı sağlık sistemlerine, işletmelere destek fonlarına ve vatandaşlara doğrudan yardımlara ayrıldı. Bu süreçte birçok ülkenin kamu borcu, GSYH’sinin %100’ünü aştı. Pandemi, sosyal harcamaların güvenlik harcamalarını bile geride bırakabildiği nadir dönemlerden biri olarak tarihe geçti.
21. Yüzyıl Devlet Harcamalarının Genel Özeti
- Sosyal harcamalar: %40–50 (emeklilik, sağlık, eğitim, pandemi yardımları).
- Askerî ve güvenlik harcamaları: %15–25 (siber savunma dahil).
- Altyapı ve enerji yatırımları: %10–20.
- Çevre ve teknoloji harcamaları: %10 civarı.
- Borç faizleri: %5–10.
Bu oranlar, modern devletlerin artık yalnızca güvenliği değil, refahı da bir “ulusal savunma” meselesi olarak gördüğünü göstermektedir. 21. yüzyıl devletleri için vatandaşın sağlık, eğitim ve enerji güvenliği; ordu güvenliği kadar stratejik hale gelmiştir.
Sonuç: Devletler Tarih Boyunca En Çok Neye Para Harcadı?
Antik Mezopotamya’dan modern metropollere kadar geçen beş bin yıllık süreçte devletlerin para harcama alışkanlıkları değişmiş olsa da öncelikler değişmemiştir. Her çağın bütçesinde “güç” kavramı bir şekilde en yüksek payı almıştır. Antik çağda bu güç ordularda, Orta Çağ’da Tanrı’nın adına yapılan mabetlerde, Sanayi Devrimi’nde demir yollarında, 20. yüzyılda nükleer silahlarda, 21. yüzyılda ise veri merkezleri ve enerji ağlarındadır. Yani devletlerin en büyük harcama kalemi aslında hep aynıdır: varlığını sürdürme garantisi.
Modern dünyada bu garanti artık yalnızca askerî güçle değil, toplumsal istikrar ve teknolojik üstünlükle ölçülmektedir. Devletlerin bütçesi, bir ulusun değerler haritasıdır; paranın en çok nereye gittiğine bakarak, hangi dönemde neyin “kutsal” sayıldığını anlayabiliriz. Bu nedenle, tarihte devletlerin en fazla harcadığı şey para değil, gücü elde tutma arzusudur.
